حدود 200 میلیون نفر در سراسر جهان به پوکی استخوان یا استئوپروز (Osteoporosis) مبتلا هستند. طبق مطالعات صورتگرفته، زنان چهار برابر بیشتر از مردان در معرض ابتلا به این بیماری هستند.
تقریبا از سن 50 سالگی به بعد، از هر دو زن یک نفر و از هر چهار مرد یک نفر دچار شکستگی استخوان ناشی از پوکی استخوان میشوند. باقی افراد نیز تراکم استخوان پایینی دارند که آنها را در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار میدهد. این وضعیت استئوپنی (Osteopenia) نامیده میشود. اما راه حل چیست و آیا امکان پیشگیری یا درمان این وضعیت نگرانکننده وجود دارد؟
پوکی استخوان زمانی ایجاد میشود که تراکم استخوانها کاهش یابد. در نتیجه استخوانها متخلخل و ضعیفتر میشوند و خطر شکستگی بهخصوص در لگن، مهرههای نخاعی، دندهها و مچ دست افزایش مییابد.
جالب است بدانید که اغلب افراد بعد از تجربه شکستگی ناگهانی و غیرمنتظره استخوان در حین انجام فعالیتهای معمولی مانند ایستادن یا راه رفتن، متوجه ابتلای خود به پوکی استخوان میشوند. چرا که این بیماری اغلب بدون هیچ علامت یا دردی ایجاد میشود و معمولاً تا زمانیکه استخوانهای تحلیل رفته باعث شکستگیهای دردناک نشود، کشف نمیشود.
بههمیندلیل، پیشگیری و تشخیص بهموقع آن با آزمایشهای مختلف اهمیت زیادی دارد. در این مقاله به علائم این بیماری، علل، نحوه پیشگیری، تشخیص و درمان پوکی استخوان توسط پزشک خواهیم پرداخت.
علت پوکی استخوان چیست؟
استخوانهای شما از بافت زنده و در حال رشد ساخته شدهاند. داخل استخوان سالم فضاهای کوچکی مانند لانه زنبور وجود دارد. پوکی استخوان اندازه این فضاها را افزایش میدهد و در نتیجه باعث از دست دادن استحکام و تراکم استخوان میشود. علاوه بر این، قسمت بیرونی استخوان نیز ضعیفتر و نازکتر میشود.
اصولا استخوانها از بدن حمایت، از اندامهای حیاتی محافظت و همچنین کلسیم و سایر مواد معدنی را ذخیره میکنند. هنگامیکه بدن به کلسیم نیاز دارد، بخشی از بافت استخوان تجزیه میشود. این فرآیند که بازسازی استخوان نامیده میشود، کلسیم مورد نیاز بدن را تامین میکند. بنابراین، استخوانهای شما در حالت نوسازی دائمی هستند.
تا حدود 30 سالگی، مکانیسم بدن بیشتر به سمت افزایش تراکم استخوانها است. در واقع، بدن شما سریعتر از اینکه استخوان قدیمی را تجزیه کند، استخوان جدید میسازد و مدام میزان توده استخوانی افزایش مییابد. بعد از 35 سالگی، روند تجزیه استخوانها سریعتر از تشکیل آنها شده و این مسئله باعث از بین رفتن تدریجی توده استخوانی میشود. پس از یائسگی نیز روند تجزیه استخوانها با سرعت بیشتری اتفاق میافتد.
محققان معتقد هستند که درصد احتمال ابتلا هر فرد به استئوپروز، تا حدی به میزان توده استخوانی او در سنین جوانی بستگی دارد. اگرچه این مسئله تا حدی با ژنتیک فرد نیز مرتبط است.
چه عواملی باعث بروز پوکی استخوان میشوند؟
تجربه نشان داده است که تعدادی از عوامل مانند سن، نژاد، نوع سبک زندگی و شرایط پزشکی میتوانند احتمال ابتلا به پوکی استخوان یا استئوپروز را افزایش دهند. در ادامه به جزئیات هرکدام اشاره خواهیم کرد.
عوامل ثابت
برخی از عوامل پوکی استخوان خارج از کنترل شما هستند و امکان پیشگیری از اثرات آنها نیست. مواردی چون:
- جنسیت؛ اصولا احتمال ابتلا به این بیماری در زنان بسیار بیشتر از مردان است.
- سن؛ هر چه سن شما بالاتر میرود، خطر ابتلا به استئوپروز بیشتر میشود.
- نژاد؛ اگر سفیدپوست یا آسیاییتبار هستید، بیشتر در معرض ابتلا به استئوپروز هستید.
- سابقه خانوادگی؛ داشتن نزدیکان مبتلا به پوکی استخوان، شما را بیشتر در معرض خطر قرار میدهد. بهخصوص اگر یکی از والدین شما در سنین میانسالی بیدلیل دچار شکستگی استخوان لگن شود.
- فرم بدن؛ افرادیکه بهصورت ژنتیکی سایز بدن کوچکتری دارند، بیشتر در معرض خطر این بیماری هستند و ممکن است با افزایش سن توده استخوانی کمتری داشته باشند.
عوامل مرتبط با رژیم غذایی
اساسا پوکی استخوان در افراد با شرایط زیر بیشتر رخ میدهد:
دارای رژیم غذایی حاوی کلسیم اندک: کمبود کلسیم و عدم دریافت میزان کافی از آن از طریق رژیم غذایی، در ایجاد این بیماری نقش دارد. دریافت کم کلسیم به کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی کمک میکند.
جراحی دستگاه گوارش: انجام هرگونه جراحی لاغری یا جراحی برای درمان اختلالات گوارشی که باعث کاهش اندازه معده یا برداشتن بخشی از روده شود، در محدود کردن جذب مواد مغذی از جمله کلسیم موثر است. در نتیجه با وجود یک رژیم غذایی کامل نیز احتمال کمبود کلسیم وجود دارد و برای پیشگیری از پوکی استخوان نیاز به مصرف مداوم مکملهای کلسیم است.
اختلالات خوردن: سوءتغذیه و کمبود وزن ناشی از انواع اختلالات خوردن، مطمئنا باعث ضعیف شدن استخوانها در هر سنی میشود. در طولانیمدت این مسئله روی بروز استئوپروز موثر است.
عوامل مربوط به سبک زندگی
برخی از عادات زندگی نادرست میتوانند خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهند. مواردی مانند:
- سبک زندگی کمتحرک: ثابت شده است، افرادی که زمان زیادی را در حالت نشسته میگذرانند در مقایسه با افرادی که فعالیت بیشتری دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به آن هستند. انجام هرگونه ورزش و فعالیت بدنی مانند پیادهروی، دویدن، پریدن، رقصیدن و وزنهبرداری که باعث تعادل وضعیت بدن میشود، برای استخوانهای شما مفید است.
- مصرف بیشازحد الکل: مصرف مداوم بیش از دو نوبت الکل در روز، خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش میدهد.
- مصرف تنباکو: اگرچه هنوز نقش دقیق مصرف تنباکو در بروز این بیماری مشخص نیست، اما نشان داده شده است که مصرف تنباکو (در قالب سیگار یا قلیون کشیدن) به ضعیف شدن استخوانها و بروز پوکی استخوان کمک میکند.
عوامل مربوط به سطوح هورمونهای بدن
طبق مطالعات صورتگرفته، بروز پوکی استخوان در افرادی که سطوح هورمونهای خاصی در بدنشان خیلی زیاد یا خیلی کم است، شایعتر است. از این هورمونهای موثر در بروز استئوپروز میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- هورمونهای جنسی: کاهش سطح هورمونهای جنسی باعث ضعیف شدن استخوان میشود. کاهش سطح استروژن در دوران یائسگی زنان، یکی از قویترین عوامل خطر در ابتلا به این بیماری است. جراحی یا درمانهای سرطان پروستات که میتوانند سطح تستوسترون را در مردان کاهش دهند و جراحی یا درمانهای سرطان سینه که سطح استروژن را در زنان کاهش میدهند، احتمالاً روند تحلیل استخوان را تسریع میکنند. در نتیجه در بروز استئوپروز موثر هستند.
- هورمونهای تیروئید: ترشح بیشازحد هورمون تیروئید میتواند باعث تحلیل استخوانها شود. اگر تیروئید شما بیشازحد فعال باشد (پرکاری تیروئید) یا اگر برای درمان کمکاری تیروئید بیشازحد از داروهای هورمونی استفاده کنید، احتمال بروز پوکی استخوان وجود دارد.
- هورمونهای غدد دیگر: تحقیقات نشان دادهاند که بروز پوکی استخوان با فعالیت زیاد غده پاراتیروئید یا غدد فوق کلیوی مرتبط است.
عوامل مرتبط با شرایط پزشکی فرد
پزشکان معتقد هستند که خطر بروز استئوپروز در افرادی که مشکلات پزشکی خاص مانند موارد ذیل را دارند، بیشتر است:
- بیماری سلیاک
- بیماری التهابی روده
- بیماریهای کلیوی یا کبدی
- سرطان
- مولتیپل میلوما
- روماتیسم مفصلی
بنابراین، در صورت ابتلا به این بیماریها حتما وضعیت تراکم استخوانهای خود را تحت نظر داشته باشید. مطمئنا پزشک متخصص این مسئله را به شما گوشزد و برای تجویز مکملهای کلسیم و ویتامین D اقدام خواهد کرد.
عوامل مربوط به مصرف داروهای خاص
استفاده طولانیمدت از داروهای کورتیکواستروئید خوراکی یا تزریقی مانند پردنیزون و کورتیزون، در روند بازسازی استخوان اختلال ایجاد میکند. از طرفی، احتمال بروز پوکی استخوان در بیمارانی که داروهای بازدارنده از مشکلات زیر را مصرف میکنند، بیشتر است:
- تشنج
- رفلاکس اسید معده به مری
- سرطان
- رد پیوند اعضا
توصیه میکنیم که اثرات این عوامل خطر را دست کم نگیرید و به فکر بهبود شرایط زندگی خود باشید! بهخصوص اگر با یائسگی زودرس مواجه شدهاید، هر بار به مدت چند ماه داروی کورتیکواستروئید مصرف کردهاید یا اگر هر یک از والدین شما تجربه شکستگی لگن را داشتهاند. در این شرایط حتما باید با پزشک متخصص ارتوپد یا پزشک متخصص داخلی در زمینه احتمال بروز استئوپروز و انجام غربالگری مشورت کنید.
علائم پوکی استخوان
معمولا در مراحل اولیه تحلیل استخوان، هیچ علامت خاصی بروز نمیکند. به مرور با ضعیفتر شدن ساختار استخوانها در اثر پوکی استخوان، ممکن است علائم و نشانههای زیر را تجربه کنید:
- کمردرد ناشی از شکستگی یا فروپاشی مهرههای ستون فقرات
- کاهش قد در طول زمان
- خمیده شدن شانهها و پشت بدن
- شکستگی راحتتر از حد انتظار استخوانها
- تنگی نفس بهدلیل فشرده شدن دندهها و تحت فشار قرار گرفتن ریهها
- پیشنهاد میکنیم تا قبل از بروز علائم استئوپروز، به فکر پیشگیری یا درمان بهموقع آن باشید.
عوارض پوکی استخوان
از جدیترین عوارض پوکی استخوان میتوان به شکستگی استخوان به ویژه استخوانهای ستون فقرات یا لگن اشاره کرد. اصولا با ضعیفتر شدن استخوانها، شکستگی بیشتر اتفاق میافتد و با افزایش سن، روند بهبودی آن بیشتر طول میکشد.
در اثر استئوپروز، استخوانهایی که ستون فقرات شما را تشکیل میدهند(مهرهها)، میتوانند تاحدی ضعیف شوند که منجر به بروز کمردرد، کاهش قد و حتی بروز قوز در پشت شوند.
شکستگی لگن اغلب در اثر زمین خوردن رخ میدهد و میتواند منجر به ناتوانی و حتی افزایش خطر مرگ فرد مسن در سال اول پس از آسیب شود. زیرا استراحت طولانیمدت در رختخواب برای بهبود استخوان لگن، با خطر بروز لخته شدن خون، ذاتالریه و سایر عفونتها همراه است.
راههای پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان
پوکی استخوان مسئول بیش از دو میلیون شکستگی در سال است و این تعداد همچنان در حال افزایش است. اقداماتی وجود دارد که میتوانید برای پیشگیری از بروز این بیماری انجام دهید. ازآنجاییکه تغذیه خوب و ورزش منظم برای حفظ سلامت استخوانهای شما در طول زندگی ضروری هستند، حتما از سنین جوانی توجه ویژهای به آنها داشته باشید.
همه مردان و زنان 18 تا 50 ساله، به دریافت 1000 میلیگرم کلسیم در روز از طریق رژیم غذایی نیاز دارند. زمانیکه زنان 50 ساله و مردان 70 ساله میشوند، این مقدار روزانه به 1200 میلیگرم افزایش مییابد. از منابع غذایی عالی این ماده معدنی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- لبنیات کمچرب
- سبزیجات دارای برگ سبز تیره مانند کلم بروکلی
- ماهی سالمون یا ساردین
- محصولات سویا مانند توفو
- غلات و آبمیوههای غنی شده با کلسیم
اگر بهدلیل مشکلات گوارشی امکان دریافت کلسیم کافی از طریق رژیم غذایی را ندارید، برای پیشگیری از پوکی استخوان مصرف مکملهای کلسیم را شروع کنید. طبق آخرین دستورالعمل ارائهشده، کل کلسیم دریافت شده از طریق مکملها و رژیم غذایی نباید به بیش از 2000 میلیگرم در روز برسد. بهخصوص در مورد افراد بالای 50 سال!
با توجه به اینکه جذب ویتامین D توانایی بدن برای جذب کلسیم را بهبود میبخشد، اغلب مکملهای کلسیم به میزان 600 تا 800 واحد بینالملل (IU) حاوی این ویتامین نیز هستند. میتوانید ویتامین D را از طریق قرار گرفتن در معرض نور خورشید نیز جذب کنید. از منابع غذایی غنی از ویتامین D، میتوان به شیر، قارچ، غلات و روغن کبد ماهی قزلآلا و سالمون اشاره کرد.
ورزش کردن و داشتن فعالیت بدنی منظم میتواند به شما کمک کند تا سرعت روند تحلیل استخوانهای خود را کاهش دهید. بهخصوص اگر از سنین جوانی شروع به ورزش کردن کنید. زیرا کمک میکند تا با استخوانهای قویتری به استقبال میانسالی و پیری بروید.
بهتر است که تمرینات قدرتی را با تمرینات تحمل وزن و تعادلی ترکیب کنید. تمرینات قدرتی به تقویت عضلات و استخوانهای بازوها و قسمت بالایی ستون فقرات کمک میکنند.
تمرینات تحمل وزن مانند پیادهروی، دویدن، بالا رفتن از پله، طناب زدن و اسکی عمدتاً روی استخوانهای پاها، باسن و پایین ستون فقرات شما تأثیر میگذارند. ورزشهای تعادلی مانند تایچی میتوانند عدم تعادل بدن بهخصوص با افزایش سن را کاهش دهند. بنابراین همگی در پیشگیری از عوارض پوکی استخوان یا استئوپروز موثر هستند.
چگونه پوکی استخوان را تشخیص دهیم؟
تنها راهکار موجود برای تشخیص پوکی استخوان، مراجعه به پزشک متخصص ارتوپد است. پس از معاینه و بررسی علائم آن، معمولا انجام آزمایشاتی برای تشخیص دقیقتر تجویز میشود. ارزیابی تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) به کمک روش جذب اشعه ايکس با انرژي دوگانه (DEXA یا DXA) از مهمترین تکنیکهای موجود است.
تمام زنان بالای 65 سال و مردان بالای 70 سال باید این آزمایش تراکم استخوان را انجام دهند. البته در صورت وجود عوامل خطر ذکر شده، ممکن است زودتر نیاز به انجام آن برای تشخیص پوکی استخوان باشد.
در طول این آزمایش بدون درد، روی یک تخت دراز میکشید و از سطوح پایین اشعه ایکس برای تعیین نسبت مواد معدنی در استخوانهای شما استفاده میشود. در بیشتر موارد، فقط استخوانهای خاصی مانند استخوان لگن، مچ دست و ستون فقرات بررسی میشوند.
تست خون به همراه اسکن سونوگرافی استخوان پاشنه پا، روشهای دیگری است که پزشکان برای ارزیابی پوکی استخوان از آنها استفاده میکنند.
درمان پوکی استخوان
اگر آزمایش تراکم استخوان نشان داد که شما به پوکی استخوان مبتلا شدهاید، پزشک احتمالا برای تجویز دارو و ایجاد تغییراتی در سبک زندگی شما اقدام خواهد کرد. این تغییرات سبک زندگی میتواند شامل افزایش مصرف کلسیم و ویتامین D از طریق مکملهای غذایی و همچنین شروع ورزش کردن باشد. درصورتیکه امکان ورزش کردن برای شما فراهم نباشد، پزشک انجام فیزیوتراپی در قالب ماساژدرمانی و درمانهای حرارتی را توصیه میکند.
اگرچه در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، اما شروع روشهای درمانی موجود میتواند به محافظت و تقویت استخوانهای شما کمک کند. اصولا زنانی که تست تراکم استخوان آنها نمرات 2.5- یا کمتر (مانند 3.3- یا 3.8-) را نشان میدهد، باید سریعتر برای کاهش خطر شکستگی درمان را شروع کنند. اصولا درمان پوکی استخوان با روشهای مختلف زیر امکانپذیر است.
هورموندرمانی
استروژندرمانی با داروهایی مانند رالوکسیفن، به ویژه بلافاصله پس از یائسگی، میتواند به حفظ تراکم استخوان کمک کند. در مردان نیز هورمون درمانی با تستوسترون اثرات خوبی روی درمان پوکی استخوان و افزایش تراکم استخوان دارد. تری پاراتید یک داروی قدرتمند شبیه به هورمون پاراتیروئید است و رشد استخوان جدید را تحریک می کند.
مصرف انواع داروهای بیس فسفونات
بیس فسفوناتها داروهایی هستند که به طور گسترده برای درمان پوکی استخوان در افراد در معرض خطر شکستگی تجویز میشوند. از انواع آن میتوان به آلندرونات و زولدرونیک اسید اشاره کرد که میتوانند مانع از تجزیه و بازجذب بافت استخوانی برای حفظ ساختار آن شوند. ممکن است بتوانید پس از سه تا پنج سال، مصرف آنها را قطع کنید.
مصرف داروهای بیولوژیک
اغلب زمانی از این روش درمانی برای کاهش انواع شکستگیها استفاده میشود که سایر درمانهای پوکی استخوان نتیجهبخش نباشند. بنابراین اگر استئوپروز شدید دارید، احتمالا پزشک داروهای زیر را تجویز خواهد کرد:
- دنوزومب (Denosumab): یک داروی بیولوژیک است که بهصورت تزریقی هر شش ماه یکبار تجویز میشود. اگرچه مکانیسم عمل آن مشابه بیس فسفوناتها است، اما نتایج مشابه یا بهتری برای افزایش تراکم استخوان ایجاد میکند.
- روموسوزوماب (Romosozumab): این مورد جدیدترین داروی استخوانساز برای درمان پوکی استخوان است. این دارو هر ماه در مطب پزشک بهصورت تزریقی تجویز میشود و تا یک سال نیاز به ادامه این روند است.
بعد از اینکه مصرف هر یک از این داروهای استخوانساز را متوقف کردید، باید برای حفظ رشد استخوانهای جدید، مصرف انواع مکملهای کلسیم و ویتامین D را تحت نظر پزشک متخصص آغاز کنید.
سخن آخر
اگر فکر میکنید در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان یا استئوپروز هستید یا اگر طبق آزمایش تراکم استخوان به این بیماری مبتلا شدهاید، با پزشک خود صحبت کنید. او میتواند با شما همکاری کند تا یک برنامه پیشگیری یا درمانی تهیه کنید که مطمئنا در بهبود سلامت استخوان و کاهش خطر عوارض این بیماری موثر است.
